Berkay Dinçer
Giriş: Kuzeybatı Anadolu'da Paleolitik Çağ
Anadolu'nun Pleistosen arkeolojisiyle ilgili zengin potansiyeline rağmen, bu bölgede Paleolitik Çağ kültürleri yeterince araştırılmamıştır. Anadolu'dan günümüzde bilinen Paleolitik Çağ yerleşimleri, bölgenin potansiyelini yansıtmaktan çok uzaktır (Arsebük 1998a). Bilinen buluntu yerlerinin, araştırmaların yapıldığı bölgelerde yoğunlaşması (Arsebük 1993), bu potansiyelin henüz tam olarak açığa çıkarılmadığını da göstermektedir.
Konuyla ilgili pek çok yayında, Anadolu, Paleolitik Çağ insanlarının Afrika'dan çıkıp Eski Dünya'yı iskânında önemli rotalardan bir tanesi olarak gösterilmektedir (örn: Bar-Yosef & Belfer-Cohen 2001). Bunun dışında, Anadolu Paleolitik Çağ’ın her dönemiyle ilgili Yakındoğu ve Avrupa arasındaki konumuyla önemli sorulara cevap bulunabilecek bir alandır. Anadolu ve Trakya'da Paleolitik Çağ’la ilgili olarak yaklaşık 200 tane Paleolitik buluntu yerinin olması ve bunların dağılımları (Harmankaya-Tanındı 1997), bu bölgenin yeterince araştırılmadığını da ortaya koymaktadır.
Kuzeybatı Anadolu’da, Güney Marmara'da bulunan Bursa, özellikle Orta Anadolu'dan Avrupa'ya (ya da tam tersine) doğru olan doğal yolların üzerindeki konumuyla (Özdoğan 1985), Paleolitik Çağ kültürlerini anlaşılmasında önemli bir konumdadır. Ancak, bölgede tarihöncesine yönelik gerçekleştirilen arkeolojik araştırmalar (bkz: French 1967, Özdoğan 1985 ve Roodenberg 1995), bugüne dek bu bölgenin Paleolitik Çağ kültürlerine ait maddesel kanıtları ortaya koyamamıştı. Bu durumda araştırmaların Neolitik ve sonrasındaki dönemlere yönelik olmasının yanında, araştırma alanı olarak ovaların tercih edilmesinin de payı büyüktür (Thissen 2000). Ancak yapılan araştırmalarda bugüne dek Paleolitik Çağ buluntularıyla karşılaşılmamış olması, bölgenin bu döneme ait arkeolojik potansiyelinin azlığından kaynaklanmamaktadır (Dinçer-Başlar 2006). 2007 yılında keşfedilen Şahinkaya Mağarası ve 2008 keşfedilen Görükle Paleolitik buluntu yerleri de, bölgedeki bu potansiyelin yapılacak araştırmalarla açığa çıkarılabileceğini göstermiştir. Bursa'da Orta Paleolitik Çağ'a tarihlenen bu buluntular, Güney Marmara bölgesindeki en eski buluntular arasındadır.
Bölgede, bilimsel araştırmalarla bilinen Paleolitik Çağ buluntuları, özellikle İstanbul Boğazı çevresinden iyi bilinmektedir. Burada Orta Paleolitik buluntular çok sayıdadır. İstanbul çevresindeki buluntular genel olarak, Mousterien kültürü özellikleri gösterirler; diskoid ve Levallois çekirdekler, çekirdek-satırlar, ufak iki yüzeyliler; Mousterien ve Levallois yongalar, kazıyıcılar, dişlemeliler, çontuklular ve uçlar endüstrilerde mevcuttur. Bunlarla birlikte, kalem ve ön kazıyıcılar gibi Üst Paleolitik aletler de mevcuttur ve bunlar Balkan Mousterien kültürleriyle benzerlik kurulmasını sağlarlar. Yunanistan'da bu kültürlere ait benzer yerleşmelerin genel olarak 125 ile 25 binyıl öncelerine tarihlendiği bilinmektedir (Runnels-Özdoğan 2001). Kuzeybatı Türkiye'de kazılmış tek Paleolitik Çağ buluntu yeri olan Yarımburgaz Mağarası'nda işleyimin genel karakteri Orta Paleolitik Çağ kültürlerinin işleyimlerini andırsa da (Kuhn 2003) Alt Paleolitik Çağ'a, yaklaşık 270-390 bin yıl öncelerine (Arsebük-Özbaşaran 1999) ait bu yerleşimde Levallois ya da iki yüzeyli üretim zincirlerine ait hiçbir kanıt bulunmamaktadır (Kuhn et al. 1996).
Güney Marmara ve çevresindeki bölgelerden de başka Paleolitik buluntu yerleri bilinmektedir. Bölgede Paleolitik Çağ'ın bütün dönemlerine ait buluntu yerleri belgelenmiştir. Bunlardan, Taşlıtarla Mevkii (Özdoğan 1990) dışındakiler hakkında detaylı bilgiler yayınlanmamıştır (bkz: Özdoğan 1988, 1989, 1991; Efe 1990, 1991, 1993). Çanakkale'de bulunan Taşlıtarla Mevkii'nde bulunan taş aletlerin Levalloiso-Mousterien gelenekli taş aletler olduğu ve buluntu yerinde yapım artıkları ve çekirdeklerin de bulunduğu bildirilmektedir (Özdoğan 1990). B. Dinçer tarafından bulunan Kütahya, Çavdarhisar’daki Omartepe Sırtı’nda da, Levallois teknolojisinin yaygın bir şekilde uygulandığı bir Orta Paleolitik Çağ işlik yeri bilinmektedir.
*Harita: 2000 yılından 2010 yılına kadar Trakya ve kuzeybatı Anadolu'da Berkay Dinçer tarafından bulunan Paleolitik buluntu yerleri.
Anadolu'nun Pleistosen arkeolojisiyle ilgili zengin potansiyeline rağmen, bu bölgede Paleolitik Çağ kültürleri yeterince araştırılmamıştır. Anadolu'dan günümüzde bilinen Paleolitik Çağ yerleşimleri, bölgenin potansiyelini yansıtmaktan çok uzaktır (Arsebük 1998a). Bilinen buluntu yerlerinin, araştırmaların yapıldığı bölgelerde yoğunlaşması (Arsebük 1993), bu potansiyelin henüz tam olarak açığa çıkarılmadığını da göstermektedir.
Konuyla ilgili pek çok yayında, Anadolu, Paleolitik Çağ insanlarının Afrika'dan çıkıp Eski Dünya'yı iskânında önemli rotalardan bir tanesi olarak gösterilmektedir (örn: Bar-Yosef & Belfer-Cohen 2001). Bunun dışında, Anadolu Paleolitik Çağ’ın her dönemiyle ilgili Yakındoğu ve Avrupa arasındaki konumuyla önemli sorulara cevap bulunabilecek bir alandır. Anadolu ve Trakya'da Paleolitik Çağ’la ilgili olarak yaklaşık 200 tane Paleolitik buluntu yerinin olması ve bunların dağılımları (Harmankaya-Tanındı 1997), bu bölgenin yeterince araştırılmadığını da ortaya koymaktadır.
Kuzeybatı Anadolu’da, Güney Marmara'da bulunan Bursa, özellikle Orta Anadolu'dan Avrupa'ya (ya da tam tersine) doğru olan doğal yolların üzerindeki konumuyla (Özdoğan 1985), Paleolitik Çağ kültürlerini anlaşılmasında önemli bir konumdadır. Ancak, bölgede tarihöncesine yönelik gerçekleştirilen arkeolojik araştırmalar (bkz: French 1967, Özdoğan 1985 ve Roodenberg 1995), bugüne dek bu bölgenin Paleolitik Çağ kültürlerine ait maddesel kanıtları ortaya koyamamıştı. Bu durumda araştırmaların Neolitik ve sonrasındaki dönemlere yönelik olmasının yanında, araştırma alanı olarak ovaların tercih edilmesinin de payı büyüktür (Thissen 2000). Ancak yapılan araştırmalarda bugüne dek Paleolitik Çağ buluntularıyla karşılaşılmamış olması, bölgenin bu döneme ait arkeolojik potansiyelinin azlığından kaynaklanmamaktadır (Dinçer-Başlar 2006). 2007 yılında keşfedilen Şahinkaya Mağarası ve 2008 keşfedilen Görükle Paleolitik buluntu yerleri de, bölgedeki bu potansiyelin yapılacak araştırmalarla açığa çıkarılabileceğini göstermiştir. Bursa'da Orta Paleolitik Çağ'a tarihlenen bu buluntular, Güney Marmara bölgesindeki en eski buluntular arasındadır.
Bölgede, bilimsel araştırmalarla bilinen Paleolitik Çağ buluntuları, özellikle İstanbul Boğazı çevresinden iyi bilinmektedir. Burada Orta Paleolitik buluntular çok sayıdadır. İstanbul çevresindeki buluntular genel olarak, Mousterien kültürü özellikleri gösterirler; diskoid ve Levallois çekirdekler, çekirdek-satırlar, ufak iki yüzeyliler; Mousterien ve Levallois yongalar, kazıyıcılar, dişlemeliler, çontuklular ve uçlar endüstrilerde mevcuttur. Bunlarla birlikte, kalem ve ön kazıyıcılar gibi Üst Paleolitik aletler de mevcuttur ve bunlar Balkan Mousterien kültürleriyle benzerlik kurulmasını sağlarlar. Yunanistan'da bu kültürlere ait benzer yerleşmelerin genel olarak 125 ile 25 binyıl öncelerine tarihlendiği bilinmektedir (Runnels-Özdoğan 2001). Kuzeybatı Türkiye'de kazılmış tek Paleolitik Çağ buluntu yeri olan Yarımburgaz Mağarası'nda işleyimin genel karakteri Orta Paleolitik Çağ kültürlerinin işleyimlerini andırsa da (Kuhn 2003) Alt Paleolitik Çağ'a, yaklaşık 270-390 bin yıl öncelerine (Arsebük-Özbaşaran 1999) ait bu yerleşimde Levallois ya da iki yüzeyli üretim zincirlerine ait hiçbir kanıt bulunmamaktadır (Kuhn et al. 1996).
Güney Marmara ve çevresindeki bölgelerden de başka Paleolitik buluntu yerleri bilinmektedir. Bölgede Paleolitik Çağ'ın bütün dönemlerine ait buluntu yerleri belgelenmiştir. Bunlardan, Taşlıtarla Mevkii (Özdoğan 1990) dışındakiler hakkında detaylı bilgiler yayınlanmamıştır (bkz: Özdoğan 1988, 1989, 1991; Efe 1990, 1991, 1993). Çanakkale'de bulunan Taşlıtarla Mevkii'nde bulunan taş aletlerin Levalloiso-Mousterien gelenekli taş aletler olduğu ve buluntu yerinde yapım artıkları ve çekirdeklerin de bulunduğu bildirilmektedir (Özdoğan 1990). B. Dinçer tarafından bulunan Kütahya, Çavdarhisar’daki Omartepe Sırtı’nda da, Levallois teknolojisinin yaygın bir şekilde uygulandığı bir Orta Paleolitik Çağ işlik yeri bilinmektedir.
*Harita: 2000 yılından 2010 yılına kadar Trakya ve kuzeybatı Anadolu'da Berkay Dinçer tarafından bulunan Paleolitik buluntu yerleri.
Bu makalenin bütün bölümleri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder